Ο Πολιτισμός Αρχίζει Εκεί που Τελειώνει το Συμφέρον

Εμπνευσμένο από:
Tiken Jah Fakoly - Plus rien ne m'étonne

 

Ο πολιτισμός, στην ιστορική και ανθρωπολογική του διάσταση, είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένας συσσωρευτικός μηχανισμός εξυπηρέτησης συμφερόντων. Αν και η έννοια του ατομικού ή συλλογικού συμφέροντος έχει συχνά διαδραματίσει ρόλο στην ιστορία των κοινωνιών, η θεμελίωση του πολιτισμού ως όρου που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από την απλή οργανική του ύπαρξη σχετίζεται με την υπέρβαση αυτής της λογικής και την καλλιέργεια αρχών που αναστέλλουν ή αναδιαμορφώνουν το συμφέρον μέσα σε πλαίσια ηθικά, αισθητικά και διανοητικά.

Η ανθρωπολογική θεώρηση του πολιτισμού αναγνωρίζει ως βασικά του χαρακτηριστικά όχι μόνο τη χρήση εργαλείων, τη μετάδοση γνώσης ή τη γλώσσα, αλλά κυρίως την ανάπτυξη αφηρημένων αξιών όπως η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, ο αυτοπεριορισμός και η αισθητική έκφραση. Αυτά δεν παράγονται εξ ορισμού από το συμφέρον· αντίθετα, συχνά το εμποδίζουν. Ο Marcel Mauss, στην κλασική του μελέτη για το δώρο, υπογραμμίζει πως θεμελιακά συστήματα ανταλλαγής σε παραδοσιακές κοινωνίες οργανώνονται γύρω από την υποχρέωση να δίνεις χωρίς άμεσο αντάλλαγμα. Πρόκειται για μια πρακτική που δεν υπακούει στη λογική της μεγιστοποίησης ωφέλειας, αλλά της ενσωμάτωσης στην κοινότητα.

Η έννοια του συμφέροντος, όπως την αντιλαμβάνεται η σύγχρονη οικονομική θεωρία, σχετίζεται με τον ορθολογικό υπολογισμό κόστους-οφέλους. Αυτό το εργαλείο είναι αναντικατάστατο για την κατανόηση συγκεκριμένων συμπεριφορών ή δομών, αλλά δεν μπορεί να εξαντλεί την ανθρώπινη εμπειρία ούτε να θεμελιώνει τον πολιτισμό. Όπως σημειώνει ο Amartya Sen, η ηθική λογική της ανθρώπινης δράσης περιλαμβάνει δέσμες κινήτρων που συχνά υπερβαίνουν την ατομική ωφέλεια, όπως η αυτοθυσία, η φροντίδα για το περιβάλλον ή η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτές οι πράξεις δεν έχουν άμεσο όφελος, αλλά θεωρούνται πολιτισμικά ανώτερες επειδή στηρίζονται σε αρχές.

Η βιολογική εξέλιξη επίσης αποκαλύπτει ότι ο πολιτισμός δεν ταυτίζεται με τον ανταγωνισμό ή την κυριαρχία. Μελέτες στην εξελικτική ψυχολογία και στην κοινωνιοβιολογία έχουν δείξει πως η επιβίωση του είδους εξαρτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα των ανθρώπων να συνεργάζονται, να εμπιστεύονται και να θυσιάζονται για το συλλογικό καλό. Η υπέρβαση του ενστίκτου της ατομικής διάσωσης υπήρξε απαραίτητη για την εγκαθίδρυση σταθερών κοινοτήτων. Ο Franz de Waal, ερευνητής συμπεριφοράς των πρωτευόντων, έχει καταδείξει πως ακόμα και τα ζώα εκδηλώνουν μορφές ενσυναίσθησης και αμοιβαιότητας, γεγονός που κάνει τη θέση του ανθρώπου ως φορέα καθαρής ωφελιμιστικής λογικής ακόμη πιο αβάσιμη.

Η ιστορία του πολιτισμού βρίθει παραδειγμάτων όπου η προσήλωση στο συμφέρον οδήγησε σε βαρβαρότητα, ενώ η υπέρβασή του σε πολιτισμικά άλματα. Η αρχαία Αθήνα δεν έθεσε τα θεμέλια της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας μέσω του πλούτου της, αλλά μέσω της αμφισβήτησης του συμφέροντος ως υπέρτατου κανόνα. Μέσα από την ικανότητα των πολιτών να πράττουν για το κοινό καλό, ακόμα και όταν αυτό κόστιζε. Αντιθέτως, κοινωνίες που στηρίχτηκαν αποκλειστικά στην εξυπηρέτηση συμφερόντων, όπως η αποικιοκρατική Δύση του 19ου αιώνα ή τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ού, δεν χαρακτηρίζονται πολιτισμικά ανώτερες. Μάλλον το αντίθετο.

Η φιλοσοφική παράδοση που ορίζει τον πολιτισμό ως καλλιέργεια εσωτερικού ήθους έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την ατομική ωφελιμότητα. Ο Kant ορίζει τον πολιτισμό όχι ως τεχνολογική ή οικονομική πρόοδο αλλά ως την ανάπτυξη της ηθικής προσωπικότητας, που αναγνωρίζει τον άλλο ως σκοπό και όχι ως μέσο. Αν ο πολιτισμός είναι, όπως έλεγε ο ίδιος, η δυνατότητα να δρούμε σύμφωνα με καθολικούς κανόνες που μπορούμε να θέλουμε να ισχύουν για όλους, τότε το συμφέρον, που εξ ορισμού διακρίνει και διαχωρίζει, δεν μπορεί να αποτελεί το κριτήριό του.

Πέρα από τις θεσμικές και τις επιστημονικές διαστάσεις, ο πολιτισμός είναι, βαθύτερα, ένας τρόπος να στέκεται κανείς στον κόσμο. Είναι το πνευματικό και ηθικό σχήμα μέσα από το οποίο ο άνθρωπος επιλέγει να μη γίνει θηρευτής, ακόμη κι όταν έχει τη δύναμη να το κάνει. Η μεγαλοσύνη ενός πολιτισμού φαίνεται στον τρόπο που μεριμνά για τον αδύναμο, όχι στον τρόπο που επιβραβεύει τον ισχυρό.

Η ηθική ψυχολογία, μέσα από τις έρευνες των Joshua Greene και Jonathan Haidt, δείχνει πως οι ανθρώπινες ηθικές κρίσεις δεν βασίζονται μόνο σε υπολογιστικά μοντέλα συμφέροντος, αλλά ενεργοποιούνται από ενσυναίσθηση, κοινωνικούς κανόνες και συλλογική φροντίδα. Ο εγκέφαλος είναι εξοπλισμένος με νευρωνικά δίκτυα που ανταποκρίνονται όχι μόνο στο τι ωφελεί εμένα, αλλά στο τι πληγώνει τον άλλον.

Η τεχνολογία μπορεί να προχωρά, οι θεσμοί να εξελίσσονται, αλλά αν ο σκοπός παραμένει η ισχυροποίηση των λίγων εις βάρος των πολλών, τότε δεν έχουμε πολιτισμό αλλά εξευγενισμένη κυριαρχία. Ένας αληθινός πολιτισμός φαίνεται στον τρόπο που αντιμετωπίζει τον περιττό, τον ασήμαντο, τον ηττημένο. Εκεί όπου το συμφέρον θα έλεγε "δεν αξίζει", ο πολιτισμός λέει "είναι ιερός επειδή είναι ανθρώπινος".

Και γι’ αυτό, τελικά, δεν είναι το συμφέρον που μας κάνει πολιτισμένους,
αλλά η απόφαση να αγαπάμε πέρα απ’ αυτό.

Ενδεικτικές Πηγές και Παραπομπές:

1. Mauss, M. (1925). Essai sur le don.
2. Sen, A. (2009). The Idea of Justice. Harvard University Press.
3. De Waal, F. (2009). The Age of Empathy. Harmony Books.
4. Kant, I. (1785). Grundlegung zur Metaphysik der Sitten.
5. Sahlins, M. (1972). Stone Age Economics.
6. Greene, J. (2013). Moral Tribes: Emotion, Reason, and the Gap Between Us and Them. Penguin Press.
7. Haidt, J. (2012). The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion. Vintage.