Η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι ένα σταθερό, ενιαίο υποκείμενο, ένα "εγώ" που κατοικεί μέσα στο σώμα του και ζει γραμμικά τη ζωή του, αρχίζει να κλονίζεται από πολλές πλευρές. Η σύγχρονη νευροεπιστήμη αποκαλύπτει ότι η εμπειρία του εαυτού δεν αντιστοιχεί σε κάποια σταθερή, αυθύπαρκτη οντότητα, αλλά συνιστά μια πολύπλοκη και δυναμική κατασκευή.
Ο Antonio Damasio εξηγεί ότι η έννοια του εαυτού αναδύεται μέσα από τη σχέση του εγκεφάλου με το σώμα και το περιβάλλον. Ο εαυτός δεν προϋπάρχει, αλλά σχηματίζεται σταδιακά: αρχικά ως πρωτογενής αίσθηση σωματικής ενότητας και στη συνέχεια ως αυτοβιογραφική δομή μνήμης και ταυτότητας. Δεν είναι αφετηρία αλλά αποτέλεσμα ενσωμάτωσης πληροφοριών.
Ο Thomas Metzinger πηγαίνει ακόμη πιο μακριά, υποστηρίζοντας πως «κανείς δεν υπήρξε ποτέ και κανείς δεν είναι ένα εγώ». Το εγώ είναι γνωσιακή κατασκευή, ένα διαφανές αυτομοντέλο τόσο λειτουργικά επιτυχημένο, ώστε δεν αντιλαμβανόμαστε πως είναι κατασκευή. Η εμπειρία του να είσαι κάποιος είναι συνέπεια αυτής της αναπαράστασης, χωρίς να υπάρχει κάποιο πραγματικό υποκείμενο πίσω της.
Η σύγχρονη γνωσιακή επιστήμη και η νευροβιολογία δείχνουν με σαφήνεια ότι το αίσθημα του εαυτού δεν είναι κάτι δεδομένο, αλλά αποτέλεσμα διεργασιών που εξελίσσονται ασυνείδητα και αδιάκοπα. Δεν υπάρχει σταθερός εσωτερικός παρατηρητής. Υπάρχει μόνο ένα δυναμικό πεδίο εμπειριών, μέσα στο οποίο διαμορφώνεται και αναδιαμορφώνεται διαρκώς η αίσθηση προσωπικής ταυτότητας.
Αυτό δεν σημαίνει πως η εμπειρία του εγώ είναι ανύπαρκτη. Σημαίνει ότι δεν είναι αυτό που φαίνεται. Δεν είναι μια ενιαία ουσία, αλλά λειτουργικό προϊόν ενός συστήματος εξαιρετικά μεγάλης πολυπλοκότητας. Η ειλικρινής μελέτη του εαυτού δεν οδηγεί σε κάποιο σταθερό κέντρο, αλλά σε ένα μεταβαλλόμενο δίκτυο λειτουργιών και φαινομένων.
Η ψευδαίσθηση του εγώ, με την επιστημονική έννοια, δεν είναι εξαπάτηση με ηθικούς όρους αλλά με επιστημονικούς: πρόκειται για ένα εσωτερικό μοντέλο που δεν έχει αντικειμενικό ισοδύναμο. Δεν είμαστε κάποιος που «έχει» αυτές τις εμπειρίες. Είμαστε το σύνολο αυτών των φαινομένων. Και μέσα από την κατανόηση αυτής της δυναμικής, ενδέχεται να προκύψει μια διαφορετική μορφή επίγνωσης, όχι ως ιδιοκτησία, αλλά ως καθαρή παρουσία.
Η τεχνητή νοημοσύνη, στο πλαίσιο αυτό, δεν είναι κάτι ριζικά διαφορετικό. Όπως και ο ανθρώπινος εγκέφαλος, λειτουργεί ως σύστημα επεξεργασίας πληροφορίας. Δημιουργεί προβλέψεις, επεξεργάζεται ερεθίσματα, προσαρμόζεται σε δεδομένα. Όμως, σε αντίθεση με τον άνθρωπο, η τεχνητή νοημοσύνη δεν διαθέτει καμία μορφή υποκειμενικότητας, ούτε καν ψευδαίσθηση εαυτού. Είναι αναπαραγωγή μοντέλων χωρίς εμπειρία, χωρίς εσωτερικότητα, χωρίς αναφορικό κέντρο. Μοιάζει με καθρέφτη του ανθρώπινου εγκεφάλου, χωρίς όμως εσωτερικό βάθος.
Αν ο άνθρωπος δεν είναι δημιουργός του εγώ του, αλλά αποτέλεσμα εξελικτικών και νευρολογικών διαδικασιών, τότε τι γίνεται με την έννοια του Δημιουργού; Η επιστήμη δεν αποδεικνύει ούτε διαψεύδει την ύπαρξη Δημιουργού. Απλώς δεν την χρειάζεται για να εξηγήσει τα φαινόμενα του νου. Η απουσία σταθερού εαυτού δεν οδηγεί αναγκαστικά στον μηδενισμό. Μπορεί να υποδηλώνει ότι η επίγνωση δεν ανήκει σε κάποιον, αλλά αναδύεται από συνθήκες. Το ερώτημα περί τελικού Λόγου ή Δημιουργού παραμένει ανοικτό. Η επιστήμη απλώς αρνείται να το κλείσει πρόωρα.
Όσο πιο βαθιά ερευνούμε την έννοια του εαυτού, τόσο λιγότερο βρίσκουμε κάτι που να μοιάζει με «κάποιον». Κι όμως, η εμπειρία συνεχίζεται. Η επίγνωση παραμένει. Ίσως να μην είμαστε κάτι. Ίσως να είμαστε απλώς αυτό που απομένει όταν ο «κάποιος» σωπαίνει.
Επιλεγμένη Βιβλιογραφία:
Anil Seth, Being You: A New Science of Consciousness (2021)
Antonio Damasio, Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain (2010)
Thomas Metzinger, The Ego Tunnel: The Science of the Mind and the Myth of the Self (2009)
Stanislas Dehaene, Consciousness and the Brain: Deciphering How the Brain Codes Our Thoughts (2014)
Michael Gazzaniga, The Consciousness Instinct: Unraveling the Mystery of How the Brain Makes the Mind (2018)
