Η τάξη του κόσμου
Όταν προσπαθούμε να σκεφτούμε νηφάλια τον κόσμο που μας περιβάλλει δεν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα τυχαίο θέατρο γεγονότων όπου όλα επιτρέπονται χωρίς συνέπειες. Η πραγματικότητα εμφανίζεται κάθε φορά ως μια ανθεκτική δομή μέσα στην οποία η τάξη οδηγεί σε σταθερότητα και η αποδιοργάνωση σε κατάρρευση. Αυτό δεν είναι μια αφηρημένη μεταφυσική διακήρυξη αλλά γνώρισμα που αναδεικνύεται από τη φυσική κοσμολογία τη βιολογία και την ιστορική εμπειρία. Από τους γαλαξίες που διαμορφώνονται μέσα από σταθερές σχέσεις βαρύτητας μέχρι τα κύτταρα που επιβιώνουν επειδή ρυθμίζουν προσεκτικά την ενέργεια και τις αντιδράσεις τους η ύπαρξη κάθε συστήματος εξαρτάται από την ισορροπία και τη συνέπεια. Το μοτίβο αυτό δεν είναι ηθικό με την ανθρώπινη έννοια ωστόσο δημιουργεί ένα πλαίσιο που μπορεί να γίνει η βάση ενός καθολικού επιχειρήματος για τις αρετές.
Η ζωή σε αυτό το πλαίσιο δεν μπορεί να διατηρηθεί όταν παραδίδεται σε ανεξέλεγκτη υπερβολή. Κύτταρα που πολλαπλασιάζονται χωρίς όριο καταλήγουν να είναι καταστροφικά και οικοσυστήματα που χάνουν την ισορροπία τους τελικά καταρρέουν. Οι μορφές ζωής που αντέχουν στον χρόνο είναι εκείνες που αναπτύσσουν τρόπους ρύθμισης της ενέργειας ελέγχου των αντιδράσεων και περιορισμού του θορύβου. Η συγγένεια με αυτό που ονομάζουμε στην ανθρώπινη σφαίρα εγκράτεια είναι φανερή. Η εγκράτεια στην ηθική δεν αποτελεί απλώς έναν κοινωνικό κανόνα αλλά την εκλεπτυσμένη ανθρώπινη μορφή της ίδιας αρχής αυτορρύθμισης που συναντούμε σε κάθε ζωντανό σύστημα.
Παράλληλα η συνεργασία αναδεικνύεται σε ισχυρότερο εξελικτικό μηχανισμό από τον ανταγωνισμό όταν μιλάμε για μακροχρόνια επιβίωση. Στη βιολογία οι συνεργατικές δομές όπως τα συμβιωτικά συστήματα και οι κοινωνικές ομάδες προσφέρουν σαφές πλεονέκτημα σε σύγκριση με μορφές οργάνωσης που στηρίζονται αποκλειστικά στην αντιπαλότητα. Η σύμπραξη η αμοιβαιότητα και η αλληλοϋποστήριξη δημιουργούν μεγαλύτερη σταθερότητα και επιτρέπουν πιο αποτελεσματική προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Σε αυτό το σημείο διακρίνουμε το έδαφος πάνω στο οποίο πατά η χριστιανική διδασκαλία για την αγάπη η οποία δεν παρουσιάζεται ως στιγμιαία συναισθηματική έξαρση αλλά ως συνειδητή στάση που στηρίζει την ύπαρξη μιας κοινότητας. Η αγάπη ως ενεργητική φροντίδα γίνεται έτσι η ανθρώπινη μορφή του ίδιου συνεργατικού μηχανισμού που βλέπουμε να λειτουργεί στην εξέλιξη.
Ο άνθρωπος δεν εμφανίζεται ως ξένη παρέκκλιση μέσα στον κόσμο αλλά ως συνέχεια μιας βαθύτερης κοσμικής λογικής. Η ηθική δεν κατεβαίνει έτοιμη από τον ουρανό ούτε εξαντλείται σε μια συμφωνία της κοινωνίας με τον εαυτό της. Φανερώνεται μάλλον ως η δυνατότητα του ανθρώπου να φέρει την ελευθερία και τη συνείδησή του σε αρμονία με τον τρόπο που η ίδια η ζωή διατηρείται μέσα στο σύμπαν. Η αρετή γίνεται τότε ο τρόπος με τον οποίο η ανθρώπινη ύπαρξη μιμείται σε ανώτερο επίπεδο την εσωτερική τάξη της φύσης. Η φρόνηση είναι η εκλεπτυσμένη ικανότητα διάκρισης ανάμεσα σε όσα προάγουν και σε όσα διαβρώνουν την ζωή. Η δικαιοσύνη εμφανίζεται ως η ανθρώπινη μετάφραση της ισορροπίας. Και η πραότητα ως η μεταμόρφωση της ωμής ενέργειας σε δημιουργική δύναμη αντί σε καταστροφή.
Σε αυτό το σημείο μπορούμε να δούμε ότι όσα λέει ο Ιησούς δεν συγκρούονται με την ελληνική ηθική παράδοση ούτε έρχονται να την ακυρώσουν. Την πιάνουν από εκεί που έχει φτάσει και την ανοίγουν σε ένα ορίζοντα καθολικής σχέσης ανάμεσα στους ανθρώπους. Η αγάπη προς τον άλλον προβάλλει ως η πληρέστερη μορφή της συνεργασίας που επιτρέπει στη ζωή να ανθίζει. Η ταπείνωση γίνεται η πιο διαυγής μορφή εσωτερικής πειθαρχίας. Το έλεος αναδεικνύεται σε ανώτερη μορφή σταθερότητας που κρατά μια κοινότητα ζωντανή ακόμη και όταν πληγώνεται. Έτσι η διδασκαλία του Ιησού εκφράζει με θεολογικούς όρους μια λογική που η φύση ήδη πραγματώνει στο δικό της επίπεδο μέσω των νόμων που τη διέπουν.
Η σχέση αυτή δεν λειτουργεί απλώς σε επίπεδο συμβολισμού αλλά αγγίζει τον ίδιο τον τρόπο που εξελίσσεται η πραγματικότητα. Ο κόσμος δείχνει να στηρίζει ό,τι έχει συνοχή και να αφήνει να καταρρεύσει ό,τι βυθίζεται στην αποδιοργάνωση. Η ίδια η ζωή αντέχει και προχωρά εκεί όπου κυριαρχεί η συνεργασία και εκτροχιάζεται όταν κυριαρχεί η βίαιη υπερβολή. Οι ανθρώπινες κοινωνίες με τη σειρά τους στηρίζουν την αρετή και αργά ή γρήγορα συγκρούονται με την ύβρη. Σε κάθε επίπεδο επανέρχεται το ίδιο σχήμα. Η αρετή δεν είναι διακοσμητικός στολισμός της σκέψης αλλά ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος συγχρονίζεται με τον βαθύτερο ρυθμό του σύμπαντος.
Η ιστορία των κοινωνιών
Αφού έχουμε ήδη περιγράψει την κοσμική βάση της τάξης μπορούμε τώρα να παρακολουθήσουμε πώς αυτή η δομή περνά μέσα στην ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας. Στο σημείο αυτό δεν μας ενδιαφέρει να καταδικάσουμε ή να εξιδανικεύσουμε συγκεκριμένους πολιτισμούς αλλά να δούμε ψύχραιμα ότι οι κοινωνίες που μπόρεσαν να ανθίσουν ήταν εκείνες που κινήθηκαν σε συμφωνία με τις αρετές ενώ εκείνες που παρασύρθηκαν στην ύβρη οδηγήθηκαν σταδιακά σε παρακμή. Η σταθερή αυτή επανάληψη μέσα στην ιστορία γίνεται βασικό στήριγμα για να θεμελιωθεί η αρετή ως καθολική αρχή που ακολουθεί την ίδια λογική με την οποία λειτουργεί και το ίδιο το σύμπαν.
Σε πρώιμες μορφές πολιτισμού γίνεται φανερό ότι η συνεργασία και η εμπιστοσύνη βρίσκονται στον πυρήνα της γέννησης των πρώτων πόλεων. Η γεωργία χρειάζεται συλλογική οργάνωση για να σταθεί. Η αποθήκευση τροφής προϋποθέτει αυτοσυγκράτηση και προνοητικότητα. Η διαχείριση των κοινών πόρων ζητά ένα αίσθημα δικαιοσύνης ώστε να μην διαλυθεί ο κοινωνικός ιστός. Όπου αυτά τα στοιχεία καλλιεργήθηκαν οι κοινωνίες μπόρεσαν να διατηρήσουν μια σχετική σταθερότητα και να επιβιώσουν σε βάθος χρόνου. Όταν όμως η επιτυχία διογκώθηκε σε υπερβολή και η εξουσία μετατράπηκε σε εργαλείο καταπίεσης και αλαζονείας η ισορροπία διαταράχθηκε και η πορεία αυτών των πολιτισμών είτε ανακόπηκε είτε κατέρρευσε. Η διαδρομή της Μεσοποταμίας της Μυκηναϊκής Ελλάδας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας φωτίζει ακριβώς αυτό το σχήμα όπου η υπερβολή οδηγεί τελικά σε διάλυση ενώ η αρετή συνδέεται με διάρκεια.
Το ίδιο σχήμα φαίνεται με ιδιαίτερη καθαρότητα στην αρχαία ελληνική σκέψη. Ο Αριστοτέλης δεν αντιμετωπίζει την αρετή ως ένα αυθαίρετο ηθικό σύστημα αλλά ως τον πιο ρεαλιστικό τρόπο να σταθεί ο άνθρωπος μέσα σε έναν κόσμο όπου η ισορροπία είναι προϋπόθεση για να διατηρηθεί η ζωή. Η μεσότητα δεν ταυτίζεται με τη χλιαρότητα ή τη μετριότητα. Δηλώνει ότι η ανθρώπινη πράξη οφείλει να συμβαδίζει με την εσωτερική τάξη της πραγματικότητας. Η δειλία όπως και η απερίσκεπτη τόλμη καταλήγουν σε καταστροφή ενώ το θάρρος όταν στηρίζεται σε σωστή κρίση επιτρέπει την πρόοδο. Αντίστοιχα η σπατάλη και η φιλαργυρία διαβρώνουν την κοινότητα ενώ η γενναιοδωρία την συγκρατεί και την ενδυναμώνει. Δεν πρόκειται για αφηρημένα ηθικά δόγματα αλλά για συμπυκνωμένη εμπειρία ζωής που επιβεβαιώνεται ξανά και ξανά.
Η στωική σκέψη έκανε ακόμη ένα βήμα δείχνοντας στις αρετές την αντανάκλαση ενός παγκόσμιου λογικού ιστού. Ο άνθρωπος δεν στέκεται απέναντι στην τάξη του κόσμου ως κάτι ξένο αλλά ανήκει μέσα της. Όταν η ανθρώπινη λογική ευθυγραμμίζεται με τη λογική του σύμπαντος τότε αναδύεται η αρετή. Η φρόνηση γίνεται η ικανότητα του ανθρώπου να μετέχει σε αυτή τη βαθύτερη λογική. Η αυτοκυριαρχία εκφράζει την αρμονία ανάμεσα στην επιθυμία και τον λόγο. Και η δικαιοσύνη είναι η στάση του ανθρώπου μέσα σε ένα σύμπαν που είναι ενιαίο και αλληλοεξαρτώμενο.
Σε αυτό το σημείο γίνεται ορατή η βαθιά συνάντηση με τη διδασκαλία του Ιησού. Ενώ οι Έλληνες προσεγγίζουν τις αρετές μέσα από την ορθολογική κατανόηση της δομής του κόσμου ο Ιησούς φωτίζει την ίδια τάξη μέσα από τον τρόπο που ο άνθρωπος στέκεται απέναντι στον συνάνθρωπό του. Η αγάπη δεν παρουσιάζεται ως απλό συναίσθημα αλλά ως τρόπος ζωής που στηρίζει και συγκρατεί την κοινότητα όπως ακριβώς η συνεργασία στη φύση στηρίζει τη ζωή. Η ταπείνωση δεν ταυτίζεται με την απαξίωση του εαυτού αλλά με την απελευθέρωση από την αλαζονεία που διαλύει κάθε ανθρώπινη δομή. Και το έλεος δεν εκλαμβάνεται ως αδυναμία αλλά ως η δύναμη που επιτρέπει στις κοινότητες να επουλώνουν τα σφάλματά τους και να συνεχίζουν να ζουν μαζί.
Όταν παρακολουθούμε ιστορικά την πορεία αυτών των διδασκαλιών διακρίνουμε ότι οι κοινωνίες που υιοθέτησαν έστω και μερικώς τις αρχές της συνεργασίας της δικαιοσύνης της αυτοσυγκράτησης και της αμοιβαιότητας κατάφεραν να εξασφαλίσουν μεγαλύτερη συνοχή και πιο ανθρώπινες συνθήκες ζωής. Αντίθετα όπου κυριάρχησαν η απληστία η καταπίεση η βαθιά ανισότητα και η βία η φθορά ήταν σχεδόν αναπόφευκτη. Από την αρχαία Αθήνα μέχρι τα σύγχρονα κράτη το μοτίβο εμφανίζεται καθαρά. Εκεί όπου η τάξη της αρετής γίνεται μέτρο της συλλογικής ζωής η ιστορία μπορεί να προχωρά και να δημιουργεί. Εκεί όπου αφήνεται χώρο στην ύβρη η ιστορία διακόπτεται ραγίζει και συχνά ξαναρχίζει πάνω σε ερείπια.
Οι ιστορικές αυτές επαναλήψεις μας οδηγούν σε ένα καθοριστικό συμπέρασμα. Η αρετή δεν είναι κατασκεύασμα μιας συγκεκριμένης παράδοσης αλλά η ανθρώπινη μορφή της ίδιας τάξης που καθιστά δυνατή την ύπαρξη και την ανάπτυξη μέσα στον κόσμο. Ο άνθρωπος δεν γίνεται ενάρετος επειδή το επιβάλλει ένας εξωτερικός κανόνας. Επιλέγει την ενάρετη πράξη επειδή αυτή είναι που διαφυλάσσει και καλλιεργεί τις ανθρώπινες σχέσεις όπως οι φυσικές σταθερές είναι εκείνες που επιτρέπουν στη ζωή να διατηρείται και να ανθίζει.
Η εσωτερική ζωή του ανθρώπου
Αν αφήσουμε για λίγο στην άκρη τα φυσικά και τα ιστορικά δεδομένα και στραφούμε προς τα μέσα συναντάμε τον πιο απαιτητικό αλλά και πιο αναγκαίο κρίκο αυτής της πορείας. Τον τρόπο με τον οποίο η αρετή αγγίζει την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη την εσωτερική εμπειρία και την αναζήτηση νοήματος. Το ερώτημα δεν είναι πια μόνο αν το σύμπαν φαίνεται να ευνοεί την τάξη αντί για το χάος αλλά αν ο άνθρωπος ως συνειδητό ον μπορεί να ζήσει αληθινά και δημιουργικά παραμένοντας αποκομμένος από αυτόν τον ρυθμό τάξης που διακρίνουμε στον κόσμο. Η απάντηση που υπονοούν οι μεγάλες παραδόσεις αλλά και η απλή εμπειρία της ανθρώπινης ζωής γέρνει σταθερά προς το όχι. Η απομάκρυνση από την αρετή γεννά εσωτερική ταραχή συγκρούσεις και κάποια στιγμή μια μορφή εσωτερικής κατάρρευσης ενώ η καλλιέργεια της αρετής τείνει να γεννά αίσθηση ειρήνης πληρότητας και ελευθερίας.
Η εσωτερική πλευρά της αρετής δεν στέκεται μόνη της ούτε μπορεί να αποκοπεί από την κοσμική και την ιστορική της βάση. Ο άνθρωπος έχει συνείδηση που λειτουργεί σαν καθρέφτης της τάξης που συναντά γύρω του. Όταν αυτή η συνείδηση κινείται στο ίδιο πνεύμα με την εγκράτεια τη δικαιοσύνη την πραότητα την αγάπη και τη φρόνηση η ζωή αρχίζει να δένει σε ένα ενιαίο σύνολο. Η επιθυμία δεν δρα πια τυφλά. Η ενέργεια που θα μπορούσε να στραφεί σε ανταγωνισμό μετασχηματίζεται σε δημιουργική δύναμη. Οι άλλοι άνθρωποι σταματούν να φαίνονται μόνο ως εμπόδια και αναγνωρίζονται ως συνοδοιπόροι και στήριγμα. Ένας τέτοιος τρόπος ζωής δεν είναι απλώς πιο σωστός με ηθικούς όρους. Αποδεικνύεται και πρακτικά πιο ανθεκτικός. Δίνει βαθύτερο ψυχικό νόημα περιορίζει τις εσωτερικές συγκρούσεις και καλλιεργεί μια αίσθηση ενότητας ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει.
Όταν αντίθετα ο άνθρωπος απομακρύνεται από την αρετή ο εσωτερικός του κόσμος αρχίζει να ξεφτίζει. Η απληστία δεν φτάνει ποτέ σε σημείο κορεσμού και αφήνει διαρκώς ένα αίσθημα ανικανοποίητου. Η αλαζονεία τον εκθέτει στις ίδιες του τις υπερβολές. Η βία με τον έναν ή τον άλλον τρόπο επιστρέφει επάνω του. Η έλλειψη φρόνησης τον σπρώχνει να ακολουθεί παρορμήσεις που αργά ή γρήγορα τον πληγώνουν. Δεν χρειάζεται εδώ καμία θεολογική επίκληση. Η απλή εμπειρία της ζωής δείχνει ότι μια ύπαρξη που κινείται έξω από την αρετή χάνει σταδιακά τον προσανατολισμό της και μαζί με αυτόν χάνει και την δυνατότητα για αληθινή χαρά.
Εδώ φτάνουμε στον πυρήνα της συνάντησης ανάμεσα στην ελληνική σκέψη και στη χριστιανική εμπειρία. Οι Έλληνες ανέδειξαν την αρετή ως ολοκλήρωση της ανθρώπινης φύσης. Ο Ιησούς ανέδειξε την αρετή και ως δρόμο προς την εσωτερική ελευθερία και την πληρότητα της σχέσης με τον άλλον. Στην ελληνική παράδοση η αρετή είναι η πραγμάτωση του ανθρώπου. Στη διδασκαλία του Ιησού η αρετή είναι η πλήρης ανάληψη της ύπαρξης. Και στις δύο περιπτώσεις οι αρετές δεν παρουσιάζονται ως εξωτερικές εντολές αλλά ως τρόποι ζωής που βλέπουν την πραγματικότητα καθαρά και ενεργούν με σοφία.
Αν συνδέσουμε τώρα όσα προηγήθηκαν διαμορφώνεται μία ενιαία απάντηση στο αρχικό ερώτημα. Το σύμπαν φαίνεται να κινείται μέσα σε μια λογική τάξης που ευνοεί την ισορροπία και τη συνεργασία. Η ζωή εξελίσσεται μέσα σε μια λογική αυτορρύθμισης και αμοιβαιότητας. Η ιστορία των ανθρώπων προχωρά μέσα σε μια λογική δικαιοσύνης και φρόνησης. Η ατομική ύπαρξη βρίσκει νόημα μέσα σε μια λογική αγάπης και πραότητας. Τα τέσσερα αυτά επίπεδα δεν είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους. Αποτελούν διαφορετικές εκφράσεις του ίδιου τρόπου ύπαρξης. Και η αρετή μέσα στην ανθρώπινη ζωή μπορεί να ιδωθεί ως η αντανάκλαση αυτής της κοσμικής τάξης μέσα στον χώρο της συνείδησης.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η διδασκαλία του Ιησού φωτίζεται διαφορετικά. Η αγάπη ως ενεργητική φροντίδα δεν παρουσιάζεται απλώς ως ηθική υποχρέωση αλλά ως η ανθρώπινη έκφραση της συνεργατικής αρχής που επιτρέπει στη ζωή να προχωρά και να ωριμάζει. Η ταπείνωση δεν ταυτίζεται με αίσθημα κατωτερότητας αλλά με την εσωτερική λύτρωση από την αλαζονεία που διαβρώνει κάθε δομή. Το έλεος δεν είναι σημάδι αδυναμίας αλλά συνειδημένη απόφαση να κρατήσουμε ζωντανή την κοινότητα όταν απειλείται από ρήξεις και συγκρούσεις. Έτσι η ηθική προοπτική του Ιησού δεν ακυρώνει την φυσική τάξη του κόσμου αλλά την αναλαμβάνει και την ολοκληρώνει στο ανθρώπινο πεδίο.
Σε αυτό το σημείο μπορούμε να δούμε πιο καθαρά ότι η αρετή δεν είναι ούτε τυχαία επιλογή ούτε κατασκεύασμα του ανθρώπινου νου. Προκύπτει ως φυσική συνέπεια του τρόπου με τον οποίο το σύμπαν γεννά και στηρίζει τη ζωή και του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος αναζητά και πλάθει νόημα. Η αρετή είναι ο τόπος όπου η ανθρώπινη ελευθερία συναντά την σταθερότητα της τάξης του κόσμου. Είναι ο τρόπος με τον οποίο η συνείδηση μπαίνει μέσα στον βαθύτερο ρυθμό της πραγματικότητας. Γι’ αυτό και δεν χρειάζεται να επιβληθεί απ έξω. Αναδεικνύεται από μόνη της ως η πιο συνεπής μορφή ζωής μέσα σε έναν κόσμο όπου η τάξη γεννά δημιουργία και η αταξία οδηγεί στην καταστροφή.
Η σύνθεση της αρετής
Αν προσπαθήσουμε τώρα να δούμε όλα τα προηγούμενα σαν μία ενιαία εικόνα μπορούμε να αναγνωρίσουμε την αρετή ως αρχή που διαπερνά το σύμπαν τη ζωή την ιστορία και την ανθρώπινη ύπαρξη. Η σύνθεση αυτή δεν στοχεύει να υποτάξει την πραγματικότητα σε ένα έτοιμο ιδεολογικό σχήμα αλλά να αναδείξει πως οι ίδιες σταθερές επανέρχονται σε κάθε επίπεδο ύπαρξης και δείχνουν ότι η αρετή δεν προστίθεται απ έξω στον κόσμο. Αποτελεί φυσική προέκταση του τρόπου με τον οποίο ο κόσμος παραμένει βιώσιμος ανθεκτικός και δημιουργικός.
Αν κοιτάξουμε το σύμπαν με όσο γίνεται καθαρότερο βλέμμα διαπιστώνουμε ότι η ύπαρξη δεν μοιάζει με ένα άναρχο σύνολο τυχαίων γεγονότων αλλά με ένα πεδίο όπου η σταθερότητα και η οργάνωση κάνουν δυνατή τη δημιουργία και την εξέλιξη. Ο σχηματισμός γαλαξιών η δημιουργία χημικών δεσμών και η διαρκής παρουσία σταθερών φυσικών νόμων μαρτυρούν ότι για να σταθεί οτιδήποτε στον χρόνο χρειάζεται μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην ενέργεια και στη μορφή. Η ισορροπία αυτή δεν είναι από μόνη της ηθική έννοια όμως αποτελεί το πρώτο υπόβαθρο που επιτρέπει να κατανοήσουμε τι σημαίνει αρετή. Το αριστοτελικό μέτρο μπορεί έτσι να ιδωθεί ως αντανάκλαση αυτής της κοσμικής λογικής. Η υπερβολή οδηγεί στην αστάθεια η έλλειψη στην αδυναμία και εκείνο που πραγματικά γεννά και συντηρεί είναι πάντοτε η ισορροπία.
Πάνω σε αυτή την κοσμική βάση γεννιέται η ζωή. Η ύπαρξη του ζωντανού δεν είναι τίποτε άλλο από μια διαρκής αντίσταση στην αποδόμηση. Για να σταθεί χρειάζεται αυτορρύθμιση συνεργασία και ικανότητα διάκρισης. Οι οργανισμοί ρυθμίζουν την ενέργειά τους ώστε να μην συντριβούν από τις ίδιες τους τις υπερβολές. Συγκροτούνται σε συνεργατικές δομές όταν αυτό τους προσφέρει μεγαλύτερη σταθερότητα και καλύτερη προσαρμογή στις συνθήκες. Μαθαίνουν να ξεχωρίζουν τα ερεθίσματα που τους ωφελούν και να απομακρύνονται από εκείνα που τους βλάπτουν. Τα στοιχεία αυτά που η βιολογία τα αναγνωρίζει ως όρους επιβίωσης μεταφράζονται στον άνθρωπο στις αρετές της εγκράτειας της αγάπης και της φρόνησης.
Η ιστορία δείχνει στη συνέχεια ότι οι κοινωνίες που οργανώθηκαν με βάση τέτοιες αρετές άντεξαν περισσότερο στον χρόνο και μετατράπηκαν σε πεδία δημιουργικότητας και πολιτισμού. Κάθε σταθερή κοινωνία χρειάζεται δικαιοσύνη για να ρυθμίζει τις σχέσεις των ανθρώπων. Χρειάζεται αυτοσυγκράτηση ώστε να μην οδηγηθεί σε εσωτερικές εκρήξεις. Χρειάζεται εμπιστοσύνη για να μπορούν οι άνθρωποι να συνεργάζονται και να οικοδομούν κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό τους. Όταν αυτά τα στοιχεία απουσιάζουν η ιστορία καταλήγει να μοιάζει με αλυσίδα από πτώσεις που υπακούουν στην ίδια λογική με την φυσική αποδιοργάνωση. Η ύβρις των πολιτικών δυνάμεων η ανεξέλεγκτη επιβολή και η διάρρηξη της ισορροπίας ανοίγουν κάθε φορά τον δρόμο στο χάος.
Μέσα σε αυτή την εικόνα η ανθρώπινη ύπαρξη είναι το σημείο όπου οι δομές της τάξης του κόσμου συγκεντρώνονται και παίρνουν ανθρώπινη μορφή. Η συνείδηση έχει την ικανότητα να αναγνωρίζει το μοτίβο και να το υιοθετεί. Ο άνθρωπος γίνεται έτσι φορέας μιας δυνατότητας που η φύση εκφράζει χωρίς επίγνωση. Μπορεί να τιθασεύει τις επιθυμίες του όχι μόνο για να εξασφαλίσει την επιβίωσή του αλλά για να γευτεί την εμπειρία της ελευθερίας. Μπορεί να επιλέγει τη συνεργασία ακόμη και όταν δεν τον πιέζει η ανάγκη. Μπορεί να στέκεται δίκαια όχι απλώς για να αποφεύγει τις συγκρούσεις αλλά για να αναγνωρίζει την αξία του άλλου. Μπορεί να αγαπά όχι επειδή το υπαγορεύει μια παράδοση αλλά επειδή σε αυτή τη στάση ανακαλύπτει την πιο βαθιά μορφή σταθερότητας που είναι ικανός να γνωρίσει. Ο Ιησούς σε αυτό το φως δεν εμφανίζεται ως νομοθέτης που επιβάλλει κανόνες αλλά ως εκείνος που κάνει ορατό τον τρόπο με τον οποίο η ανθρώπινη ζωή μπορεί να γίνει καθρέφτης της ίδιας λογικής που κρατά το σύμπαν σε ύπαρξη.
Αν γυρίσουμε τώρα την πορεία ανάποδα και ξεκινήσουμε από την κοσμική τάξη περνώντας στη ζωή από τη ζωή στην ιστορία και από την ιστορία στην ανθρώπινη ύπαρξη φαίνεται καθαρά ότι οι αρετές δεν έρχονται ως κάτι ξένο επιβεβλημένο πάνω στον κόσμο. Αναδύονται ως φυσικό αποτέλεσμα της ίδιας του της δομής. Η τάξη που βλέπουμε να επιβραβεύεται στη φύση παίρνει στον άνθρωπο τη μορφή της φρόνησης. Η συνεργατική λογική της ζωής γίνεται αγάπη και αμοιβαιότητα. Η αυτορρύθμιση των οργανισμών μεταφράζεται σε εγκράτεια. Η ιστορική ανάγκη για ισορροπία εκφράζεται ως δικαιοσύνη. Και η συνειδητή ελευθερία που καλείται να αγκαλιάσει όλα αυτά παίρνει τη μορφή της πραότητας που μεταμορφώνει τη δύναμη σε ανθρωπιά.
Έτσι κλείνει ο κύκλος αυτής της σύνδεσης. Οι αρετές δεν εμφανίζονται ως εξωτερικές εντολές που επιβάλλονται στον άνθρωπο αλλά ως η ανθρώπινη εκδοχή των σταθερών που κάνουν το σύμπαν κατοικήσιμο και τη ζωή εφικτή. Όταν ο άνθρωπος ζει ενάρετα γίνεται συμμέτοχος σε έναν ρυθμό που προϋπάρχει της δικής του παρουσίας και θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά από αυτήν. Η αρετή μπορεί να ιδωθεί ως η αρμονία ανάμεσα στην εσωτερική του ζωή και στην τάξη που διέπει την πραγματικότητα γύρω του. Είναι το σημείο όπου η ανθρώπινη συνείδηση συναντά τη φυσική λογική του κόσμου και γι’ αυτό δεν είναι μόνο κάτι που αξίζει να επιδιώκεται αλλά και κάτι που αποδεικνύεται αναγκαίο για μια ύπαρξη που θέλει να είναι αληθινή.
